Setestrelo

Publicado por

 

“Los mortales habitan en la medida en que reciben el cielo como cielo; en la medida en que dejan al sol y a la luna seguir su viaje, a las estrellas su ruta, a las estaciones del año su bendición y su injuria; en la medida en que no convierten la noche en día, ni hacen del día una carrera sin reposo”
Martin Heidegger

 

A nosa última visita ás terras de Ancares levounos a un avistamento de estrelas organizado pola Asociación Ser e guiado pola man do arqueoastrónomo Antón Bouzas, no Comeal. Con este motivo queremos traer aquí a revisión dunha anterior entrada adicada ao mito do Setestrelo e a fundación das sete primeiras cidades galegas. A observación do ceo é sempre un bo motivo para revisar as correspondencias simbólicas que tan ben coñeceron os nosos antepasados, e que, por non dispoñeren do privilexio da luz eléctrica, disfrutaron, sen embargo, desa verdadeira luz que precisa da escuridade para chegar máis alá e a todos por igual.

Oigan, ustedes, los que convierten el derecho en amargura
y a la justicia la dejan por el suelo.
8 Dios es el creador de las Pléyades y de Orión.
Él es quien convierte la oscuridad en luz de día
y transforma el día en noche.
Él es quien convoca el agua de los mares
y la derrama sobre la tierra.
¡Él es YAVÉ, ese es su nombre!
9 Él es quien derriba la fortificación
y destruye la fortaleza (Am 5,7-9)
 
Segundo o mapa lightpollutionmap.info as montañas de Ancares e Courel presentan algúns dos ceos máis escuros de Galicia. E grazas ás condicións especiais de altitude e cero contaminación lumínica, especificamente, o rango de Ancares é, segundo este mapa, o mellor lugar de Galicia e o mellor da Península Ibérica, para a contemplación do ceo nocturno.


Con motivo da publicación do traballo de Manuel Gago e Xosé Antonio López Silva, titulado Setestrelo, fundador das primeiras cidades galegas gustaríanos adentrarnos no simbolismo propio deste mito, así como da súa relación coas estrelas e o número 7 cuxa principal referencia xa a atopamos no mito de creación do mundo, Deus creou o mundo en 6 días, e ao séptimo descansou. Tamén neste mito fundacional de Galicia temos os números 6+1, que non por casualidade se conservan, a día de hoxe, no noso escudo.

O mito que traemos hoxe aquí recolle, partindo da cidade de Toledo, a explicación, nunha narración fundacional, da orixe de varias cidades galegas, con Lugo á cabeza. Está incluido no Códice de Roda, un manuscrito escrito en latin do século X, en concreto dentro das Xenealoxías de Roda. O Códice de Roda trátase dunha das fontes  historiográficas básicas para coñecer a Península Ibérica da Alta Idade Media. Hoxe en día presérvase na Real Academia da Historia, en Madrid.

Páxinas 197v e 198r do Códice de Roda, onde aparece a historia de Octaviano e Septemsidero


Contexto histórico
Neste texto nárrase como Toledo foi a primeira cidade fundada en Hispania, á que rendían pleitesía as demais urbes, eco evidente da súa capitalidade en época visigoda. A capitalidade de Toledo en Hispania surxira a partir da derrota do reino visigodo de Tolosa (Toulouse) que provocou o desplazamento dos visigodos de Francia a Hispania no 507, o simbolismo destas cidades e as súas consecutivas derrotas, tiña claros referentes na comprensión bíblica e cristiana da participación de Deus na historia, o propio códice inclue ilustracións das cidades de Nínive e Babilonia, ao lado das cales inclúe tamén a Toledo; xa estas cidades, na tradición bíblica, tiñan sido un símbolo do mal ou dos conflictos socio-políticos propios do plano material fronte ao plano espiritual. Por outra banda, o enfrontamento con Toledo, capital visigoda, fai lembrar as tensións existentes entre o reino suevo (o primeiro reino cristiano da península que se asentara na Gallaecia e que tiña durado dende o 411 ao 585) e o visigodo, que rematarían coa absorción do primeiro no segundo. No 711 tamén tivera lugar a derrota de Toledo fronte a invasión musulmana, polo que no século no que se redacta este códice vívese un tempo de crise no que o norte da península marca o pulso da Reconquista católica fronte aos árabes. As referencias á cidade de Toledo trasladan ao lector a todos estes acontecementos e enfrontamentos que tiveran lugar no pasado e que a tradición oral e historiográfica conservaba. Toledo, como tamén o fora Babilonia no contexto bíblico, ten unha significación propia marcada polo transcurrir da historia que fai dela algo máis que unha cidade, a cosmovisión cristiana do momento convértea nunha cidade simbólica. O códice de Roda, ademáis de textos referentes aos incipientes reinos de Asturias, Pamplona e Aragón, ou ás xenealoxías de Roda, inclúe tamén a Historiarum adversus paganos libri septem (Sete libros de historia contra os pagáns), ou Historiae adversus paganos (Historia contra os pagáns), unha obra historiografica de Paolo Orosio escrita nos anos 417 e 418, a que se considera a primeira gran historia universal cristiana.

Neste contexto, compre sinalar que o transfondo que servira de motivación para a redacción de Historiae adversus paganos xa tiña sido a caída dunha gran cidade como Roma no ano 410, o drama da capital do Imperio en mans dun rei bárbaro vaise trasladando ademáis, progresivamente ao resto de cidades do Imperio. As disputas sobre a responsabilidade de dita caída, as consecuencias psicolóxicas que xerou, a sensación de impotencia, a crise da idea de eternidade do Imperio e da propia romanitas. Moitos romanos pudentes buscaron refuxio no norte de África onde san Agustín escoitaba os seus argumentos, moitos creían que a caída do imperio Romano debérase a que xa non estaba protexido polos deuses pagáns, despois do auxe do cristianismo como relixión oficial. Como resposta, san Agustín escribe no 412 a súa máis famosa obra "A cidade de Deus", libro que serve para refutar a tese pagá segundo a cal o abandono dos deuses romanos fora a causa das calamidades e desastres que conduciran ao saqueo de Roma e á caída do Imperio Romano de Occidente. Tras el, o seu discípulo e próximo colaborador, Paulo Orosio, tratando de dar cobertura ás teses expostas polo bispo de Hipona.​

É importante, polo tanto, facer referencia ao contexto intelectual da época marcado polas teses de san Agustín que son, á súa vez, herdeiras dunha cosmovisión hebrea presente na Biblia, na que tamén se destaca a importancia do simbolismo da historia entendida coma o resultado da loita entre dúas cidades, a do Ben (cidade de Deus ou celestial) e a do Mal (cidade terreal), cando a última se desliga da primeira é cando fracasa.

San Agustín será o primeiro pensador dedicado a investigar sistemáticamente o sentido da historia universal. A concepción grega do tempo non incluía o concepto de creación, de modo que o tempo concebíase como algo cíclico. Fronte a esta concepción, san Agustín introduce na filosofía o concepto lineal do tempo e da historia propios do cristianismo. A oposición entre as tendencias da natureza humana marcadas, por un lado, polos intereses materiais unidos ao corpo, e por outro lado, os intereses espirituais e sobrenaturais propios da alma, sirven como reflexo da historia da humanide, as súas sucesivas civilizacións e Estados, dominados por este conflito de intereses que San Agustín expresa coa metáfora das dúas cidades, a celestial e a terreal, que por outro lado non deixa de ser outra forma de expresar a máxima hermética pola cal o que está abaixo é como o que está arriba, e o que está arriba é como o que está abaixo, para que así se obren os milagros dunha sola cousa.

O mito
A partir desta pequena introdución ao contexto da época, traemos a continuación unha imaxe do texto traducido ao galego por Manuel Gago e Xosé Antonio López Silva. Neste enlace está o traballo completo, no que se incluen comentarios sobre as súas claves xeográficas, a conexión coa tradición popular galega e o seu posible contexto histórico.

 
O rei Octaviano, que segundo a Historia Pseudo-Isidoriana (p. 380 Mommsen), edificou catro cidades na Península, entre elas Toledo, manda chamar a un tal Septemsiderus, nome con regustos astrolóxicos evidentes (Sete-estrelas), marido de Iherie (quizá Iberie, con fácil confusión de h e b na minúscula visigoda), e pai de sete fillos, como tantos outros pais lendarios. Septemsiderus desacata a orde e vence ás hostes de Octaviano. O rei galaico Septensiderus domina a Gallaecia en sete antigos conventos xurídicos romanos que reparte entre os seus sete fillos-estrela: Bracarus, Flavius, Teudericus, Galaa, Sequarius, Gemulus e Cesarius. Os fillos, como non podía ser menos, son epónimos, segundo ocorre na fabulosa repartición de Odoario. Só Xémulo, que ten certas concomitancias con Hércules ou con Samsón, non dá nome aos lugares que poboa ou constrúe. A escolla do antagonista de Setestrelo, Octaviano, podería estar inspirada no emperador Octavio Augusto, quen liderou as Guerras Cántabras coas que o noroeste peninsular ficou sometido a Roma. Setestrelo obten unha victoria lexítima -apoiada por Deus- fronte a Octaviano na batalla de Sumio. É Octaviano quen se desplaza cun exército ata ese lugar de Sumio, ante a negativa de Setestrelo. Díaz y Díaz, un dos primeiros investigadores do texto, apostara por Santiago de Sumio (Carral). Manuel Gago e Xosé A. López Silva fálannos dunha abundancia de topónimos Sumio localizados en Pedrafita do Cebreiro e nos concellos limítrofes: "Neste sentido, é sorprendente como atopamos un O Sumio (coa Fonte do Sumio e o Regueiro do Sumio) á beira do mesmo Camiño Francés, a poucos metros metros da fronteira actual entre Galicia e O Bierzo. O camiño entre o Bierzo e Galicia foi unha das vías históricas de penetración de continxentes militares en Galicia, e así o colectivo romanarmy ten documentados na área varios campamentos temporais romanos".

Estes nomes dos sete fillos ou das sete irmás (as Pleiades), que tocou en repartición o Setestrelo, perfílanse como un reflexo terrestre dunha orde sacra superior ou estrutura celeste. No pensamento mítico galaico, máis que modernos fillos de Breogán, os galegos fomos fillos das estrelas. Descendemos da constelación de Setestrelo, xeneradora das lendas máis antigas da humanidade, das sete estrelas que forman as Pléiades, tamén coñecidas como as sete cabritas, seis estrelas visibles e unha case invisible a primeira ollada. Aínda hoxe o noso escudo loce o Setestrelo, as sete estrelas da antiga división conventual de Gallaecia, reducidas máis tarde ás sete estrelas da división provincial de Galicia (Coruña, Betanzos, Santiago, Lugo, Mondoñedo, Ourense e Tui). A nosa división territorial foi, pois, herdeira dunha antiga cosmogonía sideral, como pon de manifesto o Códice de Roda coa lenda de Septemsiderus. O Setestrelo está tan presente na cultura e no imaxinario do país que, nunha sorprendente viaxe cultural, chegaría ata o noso século. En 1926 Ramón Otero Pedrayo pronunciaría no Carballiño a conferencia “O Setestrelo do escudo de Galicia”. Ainda que é posible que Ramón non tivese coñecemento do mito orixinal escrito mil anos antes, o denso imaxinario e simbolismo da cultura galega conectaba referencias ao longo do séculos.

Esta orde sacra que se perfila na estructura celeste (Infinita, espiritual) é tamén o principio básico sobre as leis da correspondencia que está presente no simbolismo e na cosmovisión que impregna o século no que este códice foi redactado, de maneira que cada cousa traduce, na súa orde de existencia e segundo o seu modo propio, o principio metafísico que é a súa profunda razón de ser. A interpretación metafísica dun símbolo non exclúe a súa significación histórica, máis ben é consecuencia daquela. 

O setestrelo e as 7 estrelas
O protagonista heróico do relato ten un nome nada casual, que é Septem Sidero en latín, e que en galego se traduce por Setestrelo, “o grupo de sete estrelas pertencentes á constelación do Touro, que destacan sobre as demáis” (DRAG).  Fai referencia ás Pléiades ou as sete irmás, un asterismo de 7 estrelas de gran importancia capital para diversos pobos. Ás veces confundese co asterismo da Osa maior, tamén coñecido polo Gran Carro ou o Cazo. Ainda que son 7, en realidade poderíamos decir que son 6+1, a irmá perdida, pois soamente 6 poden verse a simple vista no ceo nocturno.

Na mitoloxía grega, as Pléiades eran as sete fillas do titán Atlas, quen se viu obrigado a soster o ceo pola eternidade e, por tanto, non puido protexer aos seus fillos. Por esta razón e para salvalas de ser violadas polo cazador Orión, Zeus transformounas en estrelas. Tamén se di que que Zeus transformounas en pombas ou que eran fillas de Atlas e cando este foi castigado a transportar a bóveda celeste, as Pléiades por pena suicidáronse e Zeus levounas ao ceo transformadas en estrelas. As Pléiades, como as Híades, son parte da constelación do Touro. Tamén moitos narradores nativos norteamericanos coinciden en recitar unha lenda na que as Pléiades eran orfas que se retiran ao ceo e se converten en estrelas porque os membros da súa tribo non as coidaban nin as querían. Ao igual que as Pléiades, tamen as Hespérides son fillas de Atlas (as Atlántidas), hesper en grego e vesper en latín, a tarde, é dicir Occidente. Atlas é considerado como o rei da illa occidental, é dicir da Atlántida.

As Pléiades cóntanse entre as primeiras estrelas mencionadas na literatura, pois aparecen nuns anais chineses de en torno ao 2350 a.C. As primeiras referencias na literatura europea atópanse nun poema de Hesíodo do ano 1000 a.C. e na Odisea e a Ilíada de Homero. No canto XVIII, Hesíodo fálanos delas na obra “ Os traballos e os días” na cal nos narra que a colleita comeza cando vemos aparecer este cúmulo. Di:

Al surgir las Pléyades descendientes de Atlas,
empieza la siega; y la labranza cuando se ocultan.
Desde ese momento están escondidas cuarenta
noches y cuarenta días
y de nuevo al completarse el año empiezan a
aparecer cuando se afila la hoz.

As Pleiades aparecen tamén citadas na Biblia:

¿Podrás tú atar los lazos de las Pléyades, o desatar las ligaduras de Orión?
32 ¿Sacarás tú a su tiempo las constelaciones del Zodíaco, o guiarás a la Osa Mayor con sus hijos?
33 ¿Conoces las leyes de los cielos?¿Dispondrás tú sus poderes sobre la tierra?
34 ¿Alzarás tú a las nubes tu voz, para que te cubra muchedumbre de aguas?
35 ¿Enviarás tú los relámpagos, para que ellos vayan? ¿Y te dirán ellos: Henos aquí?
36 ¿Quién puso sabiduría en la nube?¿O quién dio al meteoro inteligencia?
37 ¿Quién puso por cuenta las nubes con sabiduría? Y los odres de los cielos, ¿quién los hace vaciar,
38 Cuando el polvo se ha convertido en dureza, y los terrones se han pegado unos con otros? (Job 38, 31-38).

John Michell en 1767 chegou á conclusión de que unha agrupación tan numerosa de estrelas brillantes non era casual e que, do mesmo xeito que outros cúmulos estelares, debía de existir unha relación física entre as estrelas. Cos primeiros estudos dos movementos propios revelouse que, en efecto, as estrelas dos cúmulos abertos móvense na mesma dirección e á mesma velocidade, polo que forman un obxecto en si mesmos. Os cúmulos estelares abertos son grupos de estrelas formados a partir dunha mesma nube molecular, sen estrutura e en xeral asimétricos. As estrelas dos cúmulos abertos atópanse ligadas entre si gravitacionalmente, pero en menor medida que as dos cúmulos globulares. Parece que os lazos abertos entre as Pléiades son algo máis que unha figura poética no texto bíblico.


William-Adolphe Bouguereau (1884)

Según a mitoloxía grega, todas as Pléiades tiveron relacións con algún deus, excepto a máis pequena das irmás, Mérope, que se uniu a un mortal, e por iso é a estrela menos brillante do grupo (a que non se pode ver a simple vista). Tamén Hércules foi un semideus (fillo dun deus e unha mortal) cuxos traballos tamén foron postos en relación, polos romanos, coa xeografía do Mediterráneo occidental. Na antigüedade e na Idade Media ésta era unha maneira de comprender o mundo, o texto estaba intrínsecamente relacionado coa xeografía do espacio exterior e o espacio interior, ao mesmo tempo que se falaba de realidades xeográficas e históricas podíase falar tamén de realidades espirituais, pois a cosmovisión que caracterizou esta época tiña unha forma de comprender o mundo que integraba a completitude do universo, sendo o mito a mellor forma para expresar estas realidades.

No hemisferio norte, o cúmulo das Pléiades vólvese visible para os observadores vespertinos en outubro e desaparece en abril. Novembro é o mellor momento para buscar ás Pléiades xa que son visibles desde o anoitecer ata o amencer e alcanzan o seu punto máis alto no ceo.

Xa dende a Antigüidade relacionouse o nome co de Peléyades (πελειάδες, ‘pombas’). Así é como as chamaba Hesíodo na súa obra perdida Astronomía. Na Odisea améntase a unhas pombas que levan a ambrosía a Zeus. No canto XII, cando Circe anuncia a Ulises os perigos que aínda debe superar, fálalle das Rocas de Planctes, das que ninguén logrou escapar san e salvo; e pronuncia unhas enigmáticas palabras:
... no es fácil pasar por allí ni siquiera
a las mansas palomas que llevan a Zeus la ambrosía,
porque siempre aquel tajo escarpado arrebátale alguna,
aunque al punto la suple con otra Zeus padre... (trad. J.M. Pabón en la BCG)
A poeta Mero de Bizancio, no período helenístico, indica que Zeus mandou a esas pombas que fosen mensaxeiras do estío e do inverno. Esta función de indicar as datas dos comezos do verán e do inverno era cumprida tamén polo orto helíaco e o ocaso cósmico da constelación das Pléiades.

Posiblemente a primeira representación astronómica das Pléiades na cova de Lascaux, Francia. As lendas sobre esta constelación poderían ser as máis antigas do mundo. 

Nun artigo da revista de filoloxía clásica, Minerva, Jaume Pòrtulas Ambrós dinos que a lenda á que a Odisea alude fugazmente é moi antiga e que nela conflúen remotas tradicións indoeuropeas e próximo-orientais:

West 1978: 254-5, aduciendo la autoridad de Frisk II. 555, comenta taxativamente que el origen y la etimología del nombre de las Pléyades son muy antiguos, indoeuropeos quizás, y ambiguo su significado. No puede ponerse seriamente en duda el hecho de que el vínculo con el nombre de las Palomas (peleiavde"), que reaparece en tantos poetas —aquí sólo citaremos a Simónides, fr. 50 Page, Píndaro, Nem. II 16, con los correspondientes escolios, y Esquilo, fr. 312 Radt—, constituye una pseudo-etimología popular secundaria (“the ordinary form cannot be accounted for from it”, West ibidem); pero mantendremos, a lo largo de este trabajo, la premisa de que también esta connexión, por más que secundaria, resulta antigua, mucho más de lo que un cierto escepticismo filológico estaría dispuesto a conceder a priori. En realidad, muchos años han transcurrido ya desde que Astour, tras destacar el hecho de que en los fragmentos hesiódicos (frs. 288, 289, 290 M-W), a diferencia de lo que ocurre en O.D., las Pléyades son llamadas siempre Peleiades, “las palomas”, afirmó tajantemente que el mito de las palomas que llevan a Zeus la ambrosía se refería a la constelación, y que esta narración constituía una simple variante del motivo de la posesión de un remedio contra la mortalidad (Astour 1965: 252-3). Pero ha sido Wendy Doniger quien ha ofrecido una clave interpretativa más rica en posibilidades y sugestiones: tras recordar que, en la mitología griega, la séptima Pléyade desaparece frecuentemente (y en muchos casos a consecuencia de una ofensa de carácter sexual), trae a colación que una ambigüedad semejante aparece también en las civilizaciones del Valle del Indo: las siete diosas adoradas en Mohenjo-Daro son solamente seis en Harappâ. Un hecho más significativo todavía: los Siete Sabios de la tradición sánscrita son esposos de las seis Krittikâ —pues tal es la denominación sánscrita de la constelación de las Pléyades (Doniger 1993: 131).

O motivo das pombas poida verse traducido no caso de Galicia, coas galiñas, representadas nese medallón de bronce atopado preto da fervenza do río Xallas, en Carnota, no século XIX. Tanto en Asturias como en Galicia este ave, nunha faceta evidentemente sobrenatural, aparécese nas noites ou as mañás de San Xoán estreitamente relacionada coas augas ou con construcións antigas, como castros ou dolmens, e tamén coa constelación das Pléiades. Son bastante comúns en toda a xeografía galega, os relatos nos que estas aves aparecen xunto a fontes, arroios e mananciais. Na mitoloxía asturiana, a galiña cos seus pitos aparécese ao amencer do día de San Xoán preto das fontes e os afloramentos de auga. Se alguén consegue botarlles un pano branco encima sen que se dean conta, converteránse ao instante en ouro. En Galicia crese que existía unha galiña con pitos de ouro ou dourados que saían diariamente dunha caverna e que tras un curto paseo regresaban ao interior da súa gorida. 



Coincidentes coa migración das aves (=a migración das almas), consideradas psychopompas por aparecer e desaparecen polo mesmo cerco que o sol o primeiro de maio e o primeiro de novembro (Santos e Defuntos), as Pléiades denomínanse «a galiña cos pitiños de ouro» en toda a Europa alto medieval.

En Tailandia, as Pléiades reciben o nome de Dao Luk Kai ou as “estrelas pitiño”. Curiosamente, as Pléiades tamén se asemellan aos pitos en moitas linguas e culturas europeas antigas, probablemente polo seu lugar na mitoloxía nórdica como galiñas de Frejya.

O mito fundacional de Europa recolle o momento no que Zeus, disfrazado de touro, consegue namorar a Europa, o feito prodúcese baixo a constelación das Pléiades. Tamén neste mito fundacional de Galicia faise referencia a duas columnas, as que transporta Hércules nun dos seus 12 traballos, e que son instaladas para separar África de Europa.

Ademáis de pombas/galiñas compre sinalar tamén que as 7 irmás Pléiades foron asimiladas ás 7 cabritas no ámbito pastoril. Miguel de Cervantes pon en boca de Sancho o termo das “sete cabrillas”:

Y sucedió que íbamos por parte donde están las siete​ cabrillas, y en Dios y en mi ánima que como yo en mi niñez fui en mi tierra cabrerizo, que así como las vi, me dio una gana de entretenerme con ellas un rato, que si no la cumpliera me parece que reventara.

O pastoreo trashumante caracterizouse por unha consideración reverente ao celeste. En palabras de S. HERNÁNDEZ MUÑOZ (2003:;257), o oficio pastoril «es una profesión en la que constantemente se está mirando el cielo […]; tanto lo bueno como lo malo, el beneficio como el perjuicio, el tiempo lo trae y el tiempo se lo lleva». A mirada ao ceo ofrece indicios prácticos, como o movemento do aire e a posibilidade de choiva ou néboa, a orientación ou o cálculo da hora de día. A aparición das Pléiades guiou moitos patróns de actividades fundamentais do ser humano, mostrando a practicidade destas estrelas nas actividades cotiás das antigas civilizacións que as observaban. Un coñecido romance pon de manifesto esta permanencia do vínculo entre o oficio pastoril e o ceo: «stando yo en la mi choza, pintando la mi cayada / las Cabrillas altas iban y la luna rebajada» (MENÉNDEZ PIDAL, R. (1989). Co termo popular «as Cabrillas» alúdese ás Pléiades, dentro da constelación de Taurus. Pero a conexión é tan estreita que o propio acto de durmir, sobre o que se edifica o precario chozo ou bardo, está orientado e vinculado ás estrelas; o íntimo e localizado remite ao universo; un testemuño directo de pastor trashumante arguméntao así: «Para madrugar, incluso cuando ya tenía reloj, solía colocar el bardo en la posición adecuada para que al despertar pudiese mirar [al cielo] sin necesidad de levantarme, y, cuando la primera de las Tres Marías [el cinturón de Orión] se cubría con el bardo, sabía que la hora había llegado» (HERNÁNDEZ MUÑOZ, S., 2003; 258). Os movementos do sol, a lúa e as estrelas acompásanse cos de pastores e gando.

Cremos necesario tamén facer referencia ao simbolismo do xabalí e a osa do que René Guénon nos fala no libro “Simbolos fundamentales de la ciencia sagrada” e que transcribimos a continuación:

En la misma tradición, el nombre más común de la Osa Mayor es Sapta- Rksha; y la palabra sánscrita rksha es el nombre del oso, lingüísticamente idéntico al que se le da en otras lenguas: el céltico arth, el griego árktos, e inclusive el latín ursus. Empero, cabe preguntarse si es ése el sentido primero de la expresión Sapta-Rksha, o si más bien, en correspondencia con la sustitución a que acabamos de referirnos, no se trata de una especie de superposición de palabras etimológicamente distintas pero vinculadas y hasta identificadas por la aplicación de cierto simbolismo fónico. En efecto, rksha es también, de modo general, una estrella, es decir, en suma, una “luz” (archis, de la raíz arch- o ruch- ‘brillar’ o ‘iluminar’); y por otra parte el Sapta-Rksha es la morada simbólica de los siete Rshi, los cuales, aparte de que su nombre se refiere a la “visión” y por lo tanto a la luz, son además las siete “Luces” por las cuales se trasmitió al ciclo actual la Sabiduría de los ciclos anteriores. La vinculación así establecida entre el oso y la luz no constituye, por lo demás, un caso aislado en el simbolismo animalístico, pues se encuentra algo semejante para el lobo, tanto entre los celtas como entre los griegos, de donde resultó la atribución de ese animal al dios solar, Belen o Apolo. En cierto período, el nombre de Sapta-Rksha no fue aplicado ya a la Osa Mayor sino a las Pléyades, que comprenden igualmente siete estrellas: esta transferencia de una constelación polar a una constelación zodiacal corresponde a un paso del simbolismo solsticial al equinoccial, que implica un cambio en el punto de partida del ciclo anual así como en el orden de predominio de los puntos cardinales, los cuales están en relación con las diferentes fases de ese ciclo. Tal cambio es del norte al oeste, que se refiere al período atlante; y esto se encuentra netamente confirmado por el hecho de que, entre los griegos, las Pléyades eran hijas de Atlas y, como tales, llamadas las Atlántidas. Las transferencias de este género son, por otra parte, causa frecuente de múltiples confusiones, pues los mismos nombres han recibido según los períodos aplicaciones diferentes, y ello tanto para las regiones terrestres como para las constelaciones, de modo que no siempre es fácil determinar a qué se refieren exactamente en cada caso, e inclusive no es realmente posible sino a condición de referir las diversas “localizaciones” a los caracteres propios de las formas tradicionales correspondientes, como acabamos de hacerlo para las del Sapta-Rksha.

Para os pobos europeos da Idade de Bronce, como os celtas (e probablemente moito antes), as Pléiades estaban tamén asociadas ao loito e aos funerais. Esta asociación existía xa que nesa época da historia, no día de cruzamento de cuartos entre o equinoccio de outono e o solsticio de inverno era unha festa dedicada ao recordo dos mortos, xa que as Pléiades elevábase no ceo oriental cando a luz do sol desvanecíase pola tarde. A partir desta saída acronímica, as Pléiades asociáronse coas bágoas e o loito. 

Na cultura exipcia fálase das Sete Hathor, que foron nomeadas nun feitizo do Libro dos Mortos e os nomes que recibiron foron: a “Señora do Universo”, a “Ceo de tormenta”, a “Que oculta, que preside o seu lugar”, a “Ti, de Khemmis”, a “Pelo vermello”, a “Vermello Brillante” e a “O teu nome prevalece sobre Occidente”. A tradición marcaba ofrecer oracións polos mortos na dirección das Pléiades, para comezar a viaxe ao paraíso das estrelas distantes. As “Sete Hathor”a miúdo asociadas a un rabaño de vacas en ceo que proporciona o alimento, o pan e a cervexa, no Outro Mundo. 

Fillas de Pleione e Atlas: Merope, Asterope, Selene, Taygeta, Maia, Alcyone e Electra.


E neste punto compre vincular este particular grupo de estrelas con outro máis grande e moi presente tamén na mitoloxía galega. Non é outro que a Vía Láctea.

Vía láctea

Ademais de simbolizar o camiño xacobeo de peregrinación a Santiago hai quen defende que o propio nome de Galicia procede do grego Galaxia (lácteo). Pero a Vía Láctea non só resulta máxica e enigmática para os camiñantes xacobeos, podemos observar que foi obxecto de culto e admiración en moitas outras culturas. Dous son as relacións principais: os ríos e as serpes. A través destes dous elementos totémicos a Vía Láctea convértese nun camiño de ligazón entre a terra e o ceo, entre o efémero e o sacro, entre o alto e o baixo. Os indios relacionan nas súas orixes o seu río sacro, o Ganges, coa Vía Láctea. Os antigos exipcios vinculábana ao Nilo, que tras facer fértiles as terras, elevábase ao ceo para regar tamén a morada dos deuses. Para os chineses este rastro de luz no ceo era o camiño das almas cara ao outro mundo, a través do río celeste. Nesta liña, os pobos antigos chegados ao Occidente vían na Vía Láctea unha guía cara á illa dos mortos, nun roteiro que concluía no lugar onde comezaba o que os romanos chamaron o “mare tenebrosum”. Os viquingos interpretábana tamén como o camiño seguido pola alma dos mortos. Polas súas propias características, o Camiño de Santiago foi visto como un roteiro vinculado nas súas orixes remotas á Vía Láctea, en esencia o roteiro das estrelas e da luz. Na Visión, de Hermes Trismegisto podemos ler acerca da Vía Láctea: "Fíxate, Hermes, que na Oitava Esfera hai un gran misterio, porque a Vía Láctea é o sementeiro das almas, que desde alí caen nos Aneis, e a ela regresan outra vez desde as rodas de Saturno. Pero algunhas non poden subir a escaleira de sete banzos dos Aneis, de modo que deambulan pola escuridade inferior e son arrastradas á eternidade coa ilusión dos sentidos e a practicidad."

A propia historia que relata a orixe da Vía Láctea ten conexións co simbolismo das Pléiades, pois é Hermes, fillo de Maia, a maior das irmás Pléiades, quen acerca ao infante Heracles a Hera, para que ésta mentres durmía, o amamantara co néctar ou bebida dos deuses; cando ésta desperteu apartouno violentamente do seu peito e as gotas de leite que caeron formaron a Vía Lactea. Ás veces aparece Heracles representado na arte como un home adulto, similar ao motivo cristián da lactación de San Bernardo, recibindo o leite dos peitos da Virxe María. O leite sacro como símbolo da nutrición espiritual existe dende a Antigüedade, e tamén na arte cristiá existen imaxes que mostran a María aleitando a Moisés e a Elías. Esta idea do soma ou néctar de inmortalidade vímola no motivo das pombas celestes que transportan a ambrosía a Zeus. Substancia que os homes reciben como un premio ou un remedio para todos os seus males (como tamén os ovos de ouro das galiñas), ten recibido diferentes nomes segundo as tradicións: soma, maná, hidromel, leite, rocío de mel etc., aínda que todos eles refírense ao mesmo significado simbólico, son nome para denominar unha bebida divina que restitúe a forza e a vida ao ser humano.

Ilustración da Aurora Consurgens, manuscrito alquímico do s. XV
Dise dos sabios filósofos que maman desta fonte eterna. 

A través do vínculo entre o tan extendido mito da pita cos pitiños (Pléiades) e os ovos de ouro que aparece ao longo e ancho da nosa xeografía, podemos ver a estreita relación entre o ceo e os maniantiais de auga doce, os ríos, as fontes, as covas, os regatos e as mouras. 

No número 25 do Anuario Brigantino, nun artigo de Manuel Albeiro podemos ler o seguinte texto:

En la mitología de los antiguos griegos, se puede ver la primordial importancia del agua en el proceso de creación de dioses y seres humanos. En 700 a.C. Hesiodos escribió que al principio del mundo, del caos existente nació la Tierra de amplios pechos, llamada Gaia. Gaia parió después al Mar y a los siete gigantescos Titanes, siendo el mayor de ellos Okeanos, que era considerado por los griegos como el agua primigenia. Con su hermana Thetys tuvo Okeanus seis mil hijos: todos los manantiales, arroyos, ríos y lagos alrededor del mundo, y su espíritu está aún presente en todas esas fuentes de agua. Los griegos llamaban al Océano “La Corriente en remolino, o espiral”, y el propio Aquiles habla en una ocasión de “la profunda y poderosa Corriente del Océano, origen de todos los ríos, mares, y manantiales y pozos profundos que existen”. En los manantiales vivían las nayades, bellas y jóvenes ninfas acuáticas, que a diferencia de las nereidas, las ninfas marinas hijas de Nereus, tenían su residencia en cursos de agua dulce, y dotaban a fuentes y pozos con singulares propiedades curativas y proféticas. Cualquiera que realizara ofrendas a estos acuáticos lugares con humildad y sinceridad podría obtener una respuesta apropiada a sus problemas o dilemas. Estas creencias, acerca de los poderes de los cursos de agua, eran también comunes en la antigua civilización de China. En uno de sus mitos, el Emperador Wu Ti navegó contra corriente a lo largo del río Hogang Ho hasta alcanzar su nacimiento en la Vía Láctea.
Continuó su viaje a través de esa imponente corriente celestial, que flota alrededor del Universo, hasta donde se une al lejanísimo océano del mundo en el horizonte oriental,
lugar donde están situadas las Islas de la Suprema Felicidad. En la India, las gentes creían en las Apsaras, ninfas celestiales acuáticas que tocaban el laúd, y en Japón en dragones acuáticos. Creencias similares eran también comunes en los países escandinavos, entre los Cherokees y otros pueblos autóctonos de Norte-América, los pueblos semíticos, los lituanos y los eslavos, los kalmukos, y otros pueblos antiguos y primitivos.
Otro ejemplo de agua dulce con efectos mágicos es el del rocío. En las regiones célticas de Irlanda, Cornualles, Gales y Escocia, una de las costumbres más tradicionales al celebrar el 1 de Mayo era la realizada por las jóvenes de cada aldea, que, al amanecer de ese día, se dirigían al prado más cercano para lavarse la cara con agua del rocío. En muchos casos llegaban incluso a desnudarse por completo y revolcarse en la hierba, para así aprovechar mejor las excelentes propiedades de ese agua, a la que creían capaz de proveer salud y belleza, suerte en el amor, un buen esposo, y otros varios beneficios. La eficacia de esta agua del rocío podría ser debida a su liminalidad: es utilizada al amanecer, cuando no es ni de día ni de noche, en la mañana del 1 de mayo, cuando no es ni invierno ni verano, no es agua de lluvia ni agua de mar, de río o de manantial, y no viene ni de arriba ni de abajo. Este es el mismo caso del muérdago, también venerado por los antiguos celtas, que no crece del suelo, y no es ni arbusto ni árbol.

O disco de Nebra, do c. 1600 a. C., atopado en Sajonia-Anhalt, Alemaña, é un disco de bronce duns 30 cm de diámetro, patinado azul-verde e con incrustacións de ouro con símbolos do sol, a lúa chea e as estrelas, incluíndo ás Pléiades.




Referencias



https://blog.martacuba.com/2024/05/dios-en-la-historia.html

https://arqueotoponimia.blogspot.com/2016/03/hijos-de-las-estrellas.html