É curioso como os ciclos do tempo e o espazo se manifestan en nós dun xeito que, ás veces, vai totalmente por fora da nosa vontade racional, a sabiduría do inconsciente resulta verdadeiramente abraiante. Non é a primeira vez que me descubro cabilando sobre un asunto do que comprobo que un ano antes, nas entradas do meu blog, estaba a falar exactamente do mesmo. Sen ir máis lonxe, antonte me pasou, nunha entrada que publiquei o día 30 de outubro, e que automáticamente enlacei con ideas que me levaron a escribir un artigo fai tempo. O meu asombro foi grande cando fun rescatar ese artigo e comprobo que fora publicado exactamente o día 30 de outubro do ano 2024, por suposto elimineino, espero que no 2026 non teña que eliminar tamén o de este ano (ou sí).
O sentido das festas cíclicas dos calendarios tradicionais tiñan tamen esta función de facilitar a comprensión de realidades complexas, que requiren de tempo, unha desas realidades máis que complexas é a do día de defuntos, festividade tan propiamente galega. Tamén hoxe fun rescatar o artigo de un ano de vida, escrito por estas mesmas datas, recoñezo que influida por moitos outros artigos que saen á luz estes días, e que poñen o acento na necesidade de recuperar as tradicións propias galegas fronte ao Halloween americano.
Vivimos en tempos de añoranza das tradicións, e ao mesmo tempo de gran descoñecemento do que é ou non tradicional. Hai unha certa nostalxia dunha mitoloxía galega ancestral vinculada ao mundo dos mortos, y é certo que ten un compoñente de herdanza celta importante, vínculo que o cristianismo integrou na súa cosmovisión e que ademáis superou. Hoxe é facil comprobar cómo no interior da cosmovisión cristiana, perduraron moitas tradicións celtas, e sen embargo, no interior da cosmovisión moderna non perduran. A pesar de que se segue utilizando ao cristianismo como principal opositor do celtismo, as evidencias son claras, pois hoxe todas as festas que tratan de rescatar o costume das cabazas, da Santa Compaña, dos colares de castañas, están fora totalmente da tradición, pois a cabaza ou colar de castañas en sí mesmos non teñen nada de tradicional se non van acompañados do seu sentido ou significado.
Polo tanto, recuperar as tradicións é recuperar o seu sentido, o seu significado. Retomando o artigo que fixemos o ano pasado sobre este asunto, diremos que as chamadas datas de inicio de estación, os días 1 de novembro (Samain), febreiro (Imbolc), maio (Beltaine) e agosto (Lugnasad) son o resultado da adaptación dun calendario celta que combinaba os ciclos do sol e da lúa co calendario romano-cristián de base solar. Esas festas celebrábanse con diferentes formas locais ao longo dos séculos e fixaban algúns actos xurídicos. Estas datas constituen o indicio máis fiable para identificar o modelo celta de coñecemento astronómico. Iso débese a que non coinciden con ningún evento solar importante, como os solsticios ou equinoccios. É máis, esas datas parecen o máis distantes posible deses eventos.Unha particularidade dos calendarios lunares que, por exemplo, aínda hoxe consérvase no calendario xudeu, é que o día comezaba coa posta de sol, mentres que para nós, os días comezan a partir das 00:00 da noite. Desta maneira, a primeira metade do día sucedía durante a noite, e a segunda metade do día, durante as horas de sol. Os celtas comezaban os seus ciclos durante a etapa escura. Esta é ademáis, unha forma de comprensión dos ciclos de escuridade e luz que se atopa no cerne de todas as tradicións sagradas, pois enténdese que a luz só pode nacer da escuridade. Os ciclos ascendentes son os que comenzan a partir da noite máis escura, o cal é o punto a partir do que os días comezan a crecer, e os ciclos descendentes son aqueles nos que sucede o contrario. Para a comprensión moderna é ao revés, pois ve no inverno o período triste e no verán o período alegre. Na maioría de calendarios lunares, cada mes tiña dúas quincenas, a primeira de crecemento e a segunda de decrecemento. A primeira quincena tiña 15 días, mentres que a segunda tiña entre 14 e 15 días. A división das quincenas facíase a través da lúa chea, así tamén a Pascua xudea celébrase o 14 de nisan, que é cando se da a primeira lúa chea do equinocio de primavera (tamén a Pascua cristiana se celebra durante a primeira lúa chea do equinocio de primavera, ainda que no noso calendario, cae cada ano nun día distinto). Así, a primeira quincena do mes terminaba coa lúa chea, dando paso á segunda quincena cando ésta estaba completada, de igual xeito que o día daba comezo coa ocultación do sol e alcanzaba a súa cúspide, cando o sol estaba no punto máis alto do ceo.
O mismísimo Xulio César di, na guerra das galias que os anos, os meses e os días dos celtas comezan por unha metade escura (a noite) e continuan cunha metade luminosa (o día). Os meses celtas medíanse por ciclos lunares, por tanto, cada vez que a lúa completaba o seu ciclo, cumpríase un mes. É probable que os ciclos lunares comenzasen coas fase de crecemento da lúa ou lúa nova. Parécenos que isto concorda bastante ben coas peculiaridades das datas de inicio de estación, no calendario celta. Pois o característico destes días primeiros de mes, de lúa nova, é que as condicións de visibilidade das estrelas son moito maiores. Por tanto, estas datas, ademáis de ser indicativos das fases oscuras e luminosas do ano, eran tamén momentos propicios de escuridade para observar as estrelas. Por iso, cando aparecen xacementos arqueolóxicos orientados a esas datas no territorio dos falantes de linguas celtas pode deducirse a existencia de observacións astronómicas compartidas. Acerca da mitoloxía en torno a estas datas limítrofes entre o mundo da escuridade e da luz, ou o mundo dos mortos e o mundo dos vivos, en relación cos ciclos cósmicos e as lendas de navegación e tránsito entre unha e outra orilla, falamos nesta entrada.
La correspondencia entre el sentido cósmico y el sentido místico del solsticio de invierno ha sido recalcado por todos los Padres; es una primavera de la naturaleza de las almas. "No sin motivo, dice San Máximo de Turín, el pueblo llama a este santo día del nacimiento del Salvador "el nuevo sol"... pues con la aparición del Salvador se renuevan no sólo la salvación de la humanidad, sino también la claridad del Sol". El Apóstol lo afirma, por otra parte, cuando dice que por él (Cristo) todas las cosas son restauradas (Ef 1,10). Ya que el sol se oscurece en el momento de la pasión de Cristo, tiene que brillar, en su nacimiento, de forma más resplandeciente que de costumbre. Los paganos, dice un anónimo del siglo III, "llaman a este día "la natividad del sol invicto", pero ¿quien es invicto sino Nuestro Señor, que ha echado abajo y vencido a la muerte?". En el solsticio, dice San Gregorio de Nisa, "ves los rayos de la luz vovlerse más densos y al sol subir más alto que de costumbre. Entiendo esto de la aparición de la verdadera luz, la que ilumina todo el universo con los rayos del Evangelio".
Pero la luz del divino Sol de la Navidad sólo cobra todo su sentido frente a la noche. El misterio de la Navidad, como el de la Pascua, es el misterio de la "noche luminosa". La luz de la Navidad se manifiesta a medianoche, pues está escrito: "Mientras todo descansaba envuelto en el silencio, y en el preciso momento de la medianoche, Tu Verbo omnipotente, Señor, descendió del cielo saliendo del Trono real" (Sab 18,14-15, sirviendo de introito al domingo en la octava de la Navidad). Esa noche simboliza el pecado, las "sombras de la muerte" que vienen a disipar la luz crística. Pero tampoco hay que olvidar que el Nacimiento del Mesías, al obrar una nueva creación -como su resurrección-, se produce en condiciones análogas a las de la primera creación. La "noche" de la Navidad corresponde, en este sentido al "caos" y a las tinieblas que cubrían la faz del abismo" (Gen 1,2), que el Fiat Lux viene a iluminar y ordenar.
Como existe, por otra parte, una correspondencia entre todos los ciclos del tiempo, el ciclo cotidiano reproduce, a su nivel, el ciclo anual, y la hora de la "medianoche" corresponde rigurosamente, en la duración del día, al solsticio de invierno en la duración del año. Del mismo modo que el año se divide en dos mitades, ascendente la una, del solsticio de invierno al de verano, y descendente la otra, del solsticio de verano al de invierno, así el día se divide también en una mitad ascendente, de medianoche a mediodía, y una mitad descendente, de mediodía a medianoche. Así, el simbolismo de la medianoche refuerza al del solsticio de invierno, que es, de algún modo, la "medianoche" del año. Se trata, en ambos casos, de hacernos adquirir conciencia de la subida del sol lejos de las tinieblas, que traduce en el plano sensible la renovación obrada por el Cristo naciente en el plano espiritual. "La luz luce en las tinieblas...".
A principal diferencia entre a división que establece o comezo dos días na posta do sol, ou o comezo dos días na hora máis escura da noite, é que no primeiro caso os períodos de escuridade-luz son duales, de maneira que o día enteiro pode resumirse a unha metade escura e outa metade con luz. Pola contra, o noso calendario fai o punto de corte a partir do momento máis escuro da noite, quedando así divididos en 3 periodos: escuridade-luz-escuridade. O dualismo propio das cosmovisións anteriores foi superado polo concepto de trinidade cristiano, o cal provocou esta adaptación do calendario, pois toda tradición integra simbolismo cósmico con simbolismo teolóxico ou místico.
Pero ademáis, hoxe queremos ir un pouco máis alá, e indagar nese vínculo cos mortos que a tradición celta pon, tan específicamente, de manifesto. Seguro que non por casualidade, fai uns días pareime a ler unha guía do Museo Nacional de Irlanda, de arqueoloxía. Unha das cousas que de feito xa tiña lido con anterioridade, é o costume dos celtas da facer sacrificios humanos, algo que se tende a ocultar precisamente para favorecer esa imaxe bucólica do neoceltismo incorrupto e en paz coa natureza nai.
Reinado e sacrificio.As propiedades das ciénagas son tales que, en ocasións, os corpos humanos consérvanse nelas de maneira excepcional con cabelo, pel, mans, órganos internos e outro tecido suave intactos. Dous corpos achados recentemente nunha ciénaga proporcionaron novos datos de importancia sobre as épocas pagás celtas. Descubertos en 2003 o home de Clonycavan, do condado de Meath e o home de Oldcroghan do condado de Offaly foron as vítimas de sacrificios humanos que tiveron lugar entre 400 e 200 a.C. A análise detallada dos corpos e a investigación doutros achados nas ciénagas proporcionaron novos datos drásticos que suxiren que estes sacrificios da Idade do Ferro estaban asociados con antigos rituais de soberanía e reinado. Outros dous corpos achados nas ciénagas de Gallagh, condado de Galway e Baronstown West, condado de Kildare exhíbense tamén xunto a armas, regalía, pezas de vestir, arneses de carros, utensilios de festividades, marcadores limítrofes, unha pedra de muíño decorada e un depósito votivo de manteiga. A exposición ofrece información sobre o extenso traballo forénsico levado a cabo nos corpos, os cales se presentan no contexto de achados similares procedentes de Dinamarca, Alemaña, Países Baixos e Bretaña.
