Labirinto

La verdad está dentro, no nace de algo externo.
Hay en todos nosotros un recóndito centro donde íntima
y plena la verdad nos habita. Saber consiste más en abrirse un camino
por donde pueda huir nuestra luz prisionera,
que en abrir una puerta para los resplandores que imaginamos fuera

“Paracelso” de Robert Browning

Nun apartado recuncho do camiño francés a Santiago, próximo a O Cebreiro, nunha ladeira de A Lagoa, atópase este marabilloso "xardín tranquilo", propiedade da canadiense Laura Dennett e aberto ao público como un espazo para a reflexión, o descanso ou a tranquilidade e o pracer de contemplar as fermosas vistas das montañas de Ancares. O seu trazado é similar ao labirinto debuxado sobre o pavimento da catedral de Chartres, o cal non resulta casual.

Noutra entrada anterior falamos do concepto de hábito no que comprobamos que, entre os dous signficados que podemos estraer desta palabra, un deles predominou máis na cosmovisión tradicional e outro na cosmovisión moderna. Hoxe queremos ler outra palabra que de novo nos confronta as diferenzas entre dúas formas de comprender o mundo, trátase da noción de labirinto. Se atendemos á definición que a RAE nos ofrece desta palabra, podemos xa empezar a facernos unha idea das diferenzas con respecto á noción tradicional.

Lugar formado artificiosamente por calles y encrucijadas, para confundir a quien se adentre en él, de modo que no pueda acertar con la salida.

O exemplo gráfico deste tipo de labirinto sería algo tal que así:

Seguramente se trate dunha noción de labirinto que nos resulte moi coñecida, pois toda a estrutura do mundo educativo e laboral da nosa sociedade está sostida sobre este concepto de labirinto. Con tan só facer unha descrición da súa estrutura gráfica poderemos ver que se asemella bastante á nosa organización habitual de actividades e calendarios do día a día. Neste labirinto observamos que hai varias entradas, con numerosas posibilidades de elección no seu interior, pero que a miúdo nos levan a encrucilladas sen saída que nos obrigan a retroceder. Un labirinto claustrofóbico do que resulta practicamente imposible saír. Unha suma de accións inconexas entre si, moi similar á estrutura que seguen os programas educativos nos colexios ou nas universidades, configurada por un armazón de materias inconexas e sen relación unhas coas outras que obrigan a parcelar e a resetear ou reinicar en cada unha delas para non seguir o fío de nada. Non existe unha dialéctica interna, unha narrativa ou un fío conector, senón que máis ben trátase dunha suma de accións inconexas traducidas en cuadraditos de cores que enchen as casillas dun calendario cubrindo o tempo a base de fragmentalo. Seguramente este tipo de labirinto teña derivado do prototipo de labirinto barroco, mais o que nos interesa a nós é o labiritno clásico, de tipo univiario ou unicursal e con sete camiños concéntricos.

Laberinto tradicional
De novo Galicia ofrécenos un punto de conexión coa visión tradicional máis propiamente simbólica, para quen esteña disposto a ver un pouco máis alá, por suposto. Podemos retrotraernos á orixe dos tempos para comprobar que foi precisamente en Galicia onde apareceron as primeiras representacións desoutra noción, tan estraña para as definicións modernas de labirinto, que con todo, leva séculos inmersa na nosa cultura (hoxe a miudo incomprensible para os homes modernos). As primeiras representacións coñecidas dos labirintos datan de finais do Neolítico e principios da Idade de Bronce (aprox. S.II a.C.), sendo os primeiros labirintos petróglifos prehistóricos atopados en Campo Lameiro, Pontevedra, a capital galega da arte rupestre, con máis de catrocentos petróglifos con círculos concéntricos, labirintos, espirais, esvásticas, cadrados… Un enorme repertorio con significado cósmico.

Labirinto de Mogor, forma parte dun conxunto de petróglifos no concello galego de Marín, datado entre o ano 3.000 e 2.000 a.C. Tal vez tivese un uso ritual, incluíndo unha relación coa astronomía.

O labirinto como símbolo ligado ao espiritual manifestouse de diferentes formas e en diferentes épocas, culturas e lugares; pero quizáis unha característica propia do laberinto como arquetipo universal de transformación (tanto cósmica como humana) caracterizouse por ter un único lugar de entrada e de saída. Tampouco ofrece opcións, a única tarefa sería por tanto o percorrido en si. O labirinto tradicional é un camiño continuo que ademais vai a un lugar concreto. O único camiño que percorre este labirinto pasa por todos os lugares e chega ao centro, desde onde a única maneira de saír será desandar o andado. O lugar de entrada é tamén o lugar de saída. Un percorrido único e ordenado, no que o centro é símbolo de morte simbólica e a saída é símbolo de resurrección. Este labirinto simbólico é o que leva utilizándose na tradición desde os nosos devanceiros castrexos, é o labirinto tallado nos petróglifos, pero tamén o dos templos paleocristianos e o das catedrais góticas cristianas. Foi na Idade Moderna e a Contemporánea que en Europa se perdeu a noción de por qué e para qué se usaban, e pasaron a recrealos tan só de forma ornamental.

Louis Charpentier di sobre o labirinto “está fóra de dúbida que sexa un símbolo alquímico (…). O home chegado ao centro do labirinto, tras telo percorrido ritualmente, tras “danzalo”, será un home transformado e, que eu saiba, no sentido dunha apertura intuitiva ás leis e harmonías naturais; ás harmonías e ás leis que el quizais non comprenderá, pero que sentirá dentro de si, das que sentirá solidario e que serán para el o mellor test de verdade, como o diapasón é o test do músico”.

O Minotauro no labiritno. Mosaico en Conimbriga - Portugal (segue o patrón dos labirintos tradicionais). Probablemente o labirinto máis coñecido en occidente seña o labirinto do Minotauro, que según a lenda foi construido en Creta polo hábil artesán e arquitecto Dédalo. Este intrincado labirinto foi deseñado para esconder ao Minotauro, unha criatura nada da unión entre Pasífae, esposa do rei Minos, e un touro enviado por Zeus.

O labirinto clásico, está formado por 3, 5 ou 7 círculos pero invariablemente en número impar. No concepto de laberinto simbólico tradicional atopamos as nocións de dentro-fora, catábasis-anábasis, coñecido-descoñecido, trátase dun camiño personal e intransferible, ninguén o pode transitar por un. É o lugar onde se transita a transformación interior, onde os números do cosmos confluén cos números do ser humano. As voltas deste tipo de laberinto son sinuosas, de ida e volta, de dereita a esquerda e de esquerda a dereita, si se puidera bailar sería un ir e vir coma unha onda do mar ou como as ondas cósmicas que se visualizan nas ondas sonoras. Neste tipo de laberinto, como tamén nas peregrinacións, o camiño é un, mais a posibilidade de perderse ou paralizarse vén dada polas cuestións interiores, é dicir, polo medo, o cansancio, a pereza, a soberbia ou calquer outra distración interior. O labirinto está obscuro, e o fío que precisa Teseo para sair del é o fío que conecta coa vida de fóra, pois despois de ter enfrentado ao monstro é necesario regresar.

O labirinto vai asociado a un ritual que se desenvolve ao longo do camiño que o percorre e ten un final que é a meta que se persegue. É un ritual de iniciación, un camiño espiritual polo que, unha vez alcanzado o centro, facemos o traxecto de volta e regresamos á vida real cun nivel espiritual máis elevado. O seu ritual é unha alegoría da vida: ten un comezo; un camiño coas súas idas e venidas e as súas incertezas, pois cando máis preto cremos estar do centro, máis nos afastamos.

No Duomo(Catedral) de San Martino de Lucca atópase este labirinto. Tallado, nunha das pedras do pilar da torre, e que leva á súa dereita unha inscrición que lembra o mito de Teseo e Ariadna

As representacións de labirintos nas igrexas cristianas da Idade Media surxiron como resposta aos impedimentos físicos que dificultaban ou impedían as peregrinacións reais. Nun recurso intelectual tipicamente medieval e desde a acepción da peregrinación impedida considerouse a construción en catedrais de percorridos de áreas delimitadas que contivesen un camiño material e simbólicamente longo. É así como naceron os labirintos nas igrexas.

Labirinto na Catedral de Chartres

O patrón do labirinto de Chartres é simétrico a sí mesmo, o percorrido de ida é igual que o patrón de volta, coma un espello. Toda a secuencia ten á súa vez un centro, a partir do cal, quen o percorre reproduce o mesmo camiño de entrada pero á inversa, hai unha doble simetría. Pero ademáis a mesma simetría que ten este labirinto é a que ten o rosetón da fachada oeste, pois os seus diámetros miden exactamente o mesmo. Ademáis, o labirinto está á mesma distancia respecto á entrada da catedral que o rosetón fronte ao nivel do chan. Desta forma os maestros construtores do século XIII mostraron a través da propia arquitectura, todo un sistema de proporcións xeométricas derivado da concepción pitágorica do número. Representaron a historia da humanidade como tamén a historia de cada un de nos, que nunha escala máis pequena acontece do mesmo xeito: como é arriba é abaixo. O labirinto, coma os rosetóns da catedral, son unha imaxe do Universo.

O rosetón da fachada oeste de Chartres ten o mesmo diámetro que o labirinto

As liturxias asociadas ao labirinto facíanse na Pascua de Samana Santa, onde se conmemora precisamente unha catábasis e unha anábasis, unha morte e unha resurrección. Sábese que nos labirintos franceses recitábanse oracións cando se percorría o labirinto da catedral. O percorrido facíase de xeonllos. Tamén era habitual un xogo de pelota nestes rituais. Na catedral de Sens, nun documento de 1413 o clero menor solicitaba que o Domingo de Resurrección “segundo o costume, permítaselles xogar libremente o xogo no labirinto durante a cerimonia”. Na catedral de Auxerre está documentado que os celebrantes do labirinto, cóengos e capeláns, á vez que dicían unha oración e executaban unha danza, realizaban tamén un xogo de pelota.

Laberinto paleocristiano na basilica de San Vitale de Rávena

O canto parece ser o “Victimae paschali laudes” (Encomios á Vítima de Pascua, un canto católico para a Misa do Domingo de Pascua). Esta peza trata da morte e resurrección de Xesucristo, a cal conflúe cos cultos de morte e resurrección da primavera, cando a Nai Natureza renace despois do período invernal. Por outro lado, na homilía que ten lugar na misa da Vixilia pascual (na madrugada do sábado ao domingo) lese a lectura da creación do mundo, pois para o cristianismo a creación tamén representa un recorrido no que comeza a salvación culminada en Cristo. Inversamente, o Misterio de Cristo é a luz decisiva sobre o Misterio da creación; revela o fin en vista do cal, "ao principio, Deus creou o ceo e a terra" (Gn 1,1). As lecturas da Noite Pascual son a celebración da creación nova en Cristo, ou cabería decir da re-creación. Os 6 ou 7 círculos do labirinto son tamén os días da creación que foron 6+1.

O xogo de pelota consistía en que o decano, no centro do labirinto, lanzaba un balón de coiro aos celebrantes e estes devolvíanlla. É unha alegoría do movemento do sol. Acabado o ritual, todos reuníanse nunha substanciosa comida, resultado do sacrificio dun animal (como tamén en Grecia se tiña sacrificado ao Minotauro). Fulcanelli escribe en "O misterio das catedrais" que estes edificios son máis ben “unha basta concreción de ideas, de tendencias, de fe populares, un todo perfecto, xa que se trata de penetrar o pensamento dos devanceiros, sexa cal for, o campo relixioso, laico, filosófico ou social”.

Laberinto tallada no muro lateral da porta de entrada á igrexa de Santo André das Nogais

Pero ademáis, nesta imaxe dun recorrido sinuoso e con rodeos á que nos traslada o labirinto univiario, poderíamos ver tamén a imaxe gráfica do que simboliza o desexo. O desexo é un modo de relación con un mesmo, sin duda non lle serve ás sociedades modernas porque o desexo da voltas, fai rodeos, non se precipita en concluir, e o consumo necesita clientes frenéticos, que queiran algo para "xa". A este respecto compre sinalar as diferencias entre excitación e desexo, pois a primeira solo busca baleirar o corpo, o desexo sen embargo se nutre do baleiro, produce un suxeito a partir da insatisfacción, que non se confunde co estado de insatisfacción do que precisamente se nutre a sociedade de consumo. A excitación non ten interioridade, o desexo é un modo de relación con un mesmo.